1911.12.29
МАНЖИЙН МОНГОЛ ДЭЛХИЙН МОНГОЛ БОЛСОН ӨДӨР
Бодол түмэн янзаар хөврөхүй :
Хэт хутга, Сэлэмээ хуйнаас нь
сугалж,
Нум сумаа эвшээлгэн
Жадаа ирлэн хурцалж,
Цахиур буу, автомат зэвсэгээ
сумлан
Монгол Улсаа тунхагласан есөн
эрдэнээр бичигдэх түүхт өдрийг эргэн дурсаж байна.
Эцэг өвгөдөөс түмэн бэрхшээл,
мянган зовлонг туулан байж өвлүүлсэн
Эх өлгий Монгол эх орон минь
Монголын
эзэнт гүрний ивээл, нөмөрт, эзэмшил нутагт нь амь хоргодон, олзлогдон үлдэгсэд
Эзэнт
гүрнийг мину хагалан бутарган, эх, эзэмшил нутагт эзэн суун эзэрхэхээр дарангуйлан
дарангуйлав. “Ишиг эврээ ургахаар эхийгээ мөргөх” бодит байдал болов.
Ар,
өврөөсөө хүчиндүүлж, тонуулсаар олон зуун иргэдийн амь нас, хөрөнгө, дээрэмдүүлсэн
газар шорооны асар их үнэ цэнээр өдий дайтай үлдсэн Монгол эх орон минь.
Гэвч...бас л...
Эгнэгт өнгөлзөгчдийн өгөөш,
хутгуур,
Эсрэг дүрд хувирсан луйварчид, лалаoнууд,
Эх орны баялаг хөрөнгийг цөлмөгсөд,
амь зогоогсод,
Эрлэгэн, улайрсан хувалзууд, амьтны фермч, загалмайтнууд,
Элийрэгч, шээс, баас цэвэрлэгч,
долоогсод,
Эрлийз, хурлийзууд,
Эх орноос урвагч, хуйвалдагч,
манантсан маанаг гайхалууд,
Эх нутаг,
ижилдсэн сүргээ санагалзагч малаас дор хүн дүрст амьтасын
Ээлгүй мунхаг бодлого, бусармаг ажиллагааны
гай, лай ланчигаар
Элгээрээ эвхрэн, мөлхөн буй нь
юутай эмгэнэл.
Эх орны эх үндэс
Эгэл олон Монгол түмэн мину
Эх, их түүхээ эргэн сана, мэдэр,
Эх оршихуй, эргэн тойрноо бүтэн хар, сайтар эргэцүүл, ухаар.
Эх орны ирээдүйг эмгэнэлт байдалд хүргэсэн эсрэг дүрт, бусармаг үйлдэлт
этгээд бүрийг
эгүүрд зайлуулах
цаг болсон,
Хөх мөнх
Мөнх хөх
Монголынхоо тусгаар тогтнолыг авран хамгаалахын төлөө.
Сэр, бос, тэмц.
Бод, сэтгэ, зүтгэ.
Монголчууд Дэлхийг байлдан дагуулагч, Эзэнт гүрэн
байсан балрашгүй цаг үе ямагт мартагдах ёсгүй. Бас Монголчууд эзэнт гүрний
шинжээ алдан харь гүрний боол, дарлалд орсон шалтгаан, үр дагаварын түүх
давтагдах ёсгүй. Бид хожмын айсуй
аюулаас ямагт урьдчилан сэрэмжлэх үндэсний язгуур бодлогыг амь мэт чанд мөрдөх ёстой.
Монголын төрийн алтан аргамж, амин язгуур бодлогод сэв сууж хэзээ ч үл болно.
Сэв суулгахад хүргэсэн иргэн хэн боловч Монгол эх оронд амьд явах эрхгүй байх
ёстой. Санахтун, мэдэхтүн,
сэрэмжлэхтүн !!!
1911.12.29
“МОНГОЛ, МОНГОЛ
ТӨРТ УЛС ДАХИН ЯЛСАН”
ЕСӨН
ЭРДЭНЭЭР БИЧИГДЭХ ЭХ, ИХ ТҮҮХТ
ӨДРИЙГ СЭРГЭЭН САНАЦГААЯ.
Монголын эрэлхэг, эх оронч хөвгүүд “Улс үндэснийхээ
эрх чөлөө, тусгаар оршихуй”-н төлөө халуун цус, бүлээн амиа үл хайрлан тэмцсэн
1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалаар Манж Чин улсын 220 гаруй жилийн
ноёрхлыг түлхэн унагааж, Чингисийн Монголчууд өөрийн төрт улсаа дахин
сэргээснийг дэлхийн улсуудад сонордуулан, үүрд мөнх орших суурь нөхцлийг
бүрдүүлэв.
Энэ бүх үйл явдал нь тусгаар тогтнолын төлөө
тэмцэгчид өөрийн ба бусад улс орны нөхцөл байдал, үүлэн чөлөө мэт ховор
боломжийг зөв мэдэрч, гэгээн оюуныг шилээн тунгааж, олон талт оновчтой бодлого
явуулсны үр дүн байсныг түүхэн сурвалжууд гэрчилдэг.
Тийнхүү 1911 оны 12 дугаар сарын 29-нд Богд
Жавзандамба хутагтын VIII дүр
Агваанлувсанчойжиннямданзанваанчигбалсамбууг “Шарын шашныг мандуулагч, олныг жаргуулагч,
олноо өргөгдсөн Монгол Улсын эзэн, шашин төрийг хослон баригч, наран гэрэлт
түмэн наст Богд хаан” хэмээн өргөмжлөн, “Монгол Улс” байгуулсныг албан ёсоор
тунхаглав. Богд хаант төр ингэж тогтов. Бусдын төр бидний төр биш, бидний төр
бусдын төр биш болов.
Богд хаан шинээр өөрийн тусгаар тогтнолоо зарласан
бичигтээ[1][23] : Франц, Их Британи, Герман, АНУ, Япон, Дани,
Холланд, Австри-Унгар улсын Гадаад хэргийн яамнаа илгээв. Мэдтүгэй хэмээн
явуулах учир :
Эдүгээ манай улсын засгийн хэрэг шийтгэх хүргэх
газраас хүргэн ирсэн бичигт, эдүгээ
манай Монгол улс нийт бүхнээр эртнээс тогтсоор ирсэн өөрийн газар орон ба шашин
суртал, ёс журмыг алдахгүйгээр сахих учир нэгэнт Чин улсаас салаад өөртөө
тогтнож, өөртөө эзэрхэх улс төр байгуулаад Халх Монголын шарын шашны эзэн
Жавзандамба лам юугаа Монгол улсын хаанд өргөмжлөн шашин, төрийг хослон
бариулаад...зэрэг явдлыг эрхэм яамнаас олон улсад зарламуй хэмээн бичиг хүргэн
ирвээс...мэдтүгэй хэмээн явуулан уламжлан Эрхэм засгийн хэрэг шийтгэх газар
нэвтрүүлэн байцаан үзэж хүлээлгээд гэрээ байгуулан худалдаа нэвтрүүлж, улсын
найрамдлыг зузаатгана уу...гэжээ.
Мөн бүх Монгол овогтон харилцан салалцаж, сарнихад хүрэх болуузай хэмээх учир
Богд хаанаас буулгасан зарлигт “… дөрвөн цаглашгүй /асралт, нинжин, баясгалант,
тэгш/-г чадахын чанараар бясалган
ахуй дор Тэнгэрийн цаг тохиолдож цагаагчин гахай жилд их улсын дотор олон муж
бүр гагцаар тогтносон завшаанд халхын
ихээхэн ноёд, балам нар байдал дүрсийг төлөвлөн
ухаж олон Монгол овогтон чухам хэрхэн хүмүүжвээс сайн болохыг эрс тодорхойгоор
сурган заахыг гуйн өргөсөн тухай дор миний бие олон монгол овогтон бусдын эрх
мэдэлд харгислан дарлагдаж, гашуун зовлонгоос ангижран бүгдээр нийлэлдэж Улс болон шарын шашнаа бататган дэлгэрүүлэх цаг
болсон…Энэхэн сайн чөлөөг алдваас гэмшивч бээр тус үл болох явдлыг…” айлджээ.
Богд хаант төр нь монголын төр ёсны
уламжлалт 2 ёсны сургаалийг төрийн тогтолцоонд бодитой бий болгож, шашин
төрийг хослон барих хаант засгийг тогтоох замаар монгол төрийг бэхжүүлэх,
үндэсний тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг зорьж байв.
Ардын хувьсгалын ба хэмжээт цаазат хаант төр
Орос оронд ялсан 1917 оны социалист хувьсгалын нөлөөгөөр Монголд
хувьсгалт хөдөлгөөн өрнөж, хөрш зэргэлдээ Монгол оронд янз бүрийн арга замаар
нөлөөлж эхэлжээ.
Энэ үед мөн Хятад улс Монголд хуучин нөлөөгөө тогтоохыг санаархах болов.
Монголын эх оронч, сэхээтнүүд тусгаар тогтнолоо авч үлдэхийг эрмэлзэж,
олон арга зам хайж, бодлого ухаанаа уралдуулж байв.
Гэвч 1919 оны сүүлчээр Монгол орон Хятадын түрэмгийлэлд автаж, тусгаар
тогтнолоо алдаж болох цөвүүн нөхцөл байдал үүсэв.
Монголын тусгаар тогтнолыг сэргээх хэрэгт хүчин зүтгэсэн олон хүнийг учир битүүлгээр амь насыг нь хохироов...Хятад Чэнь-И-ний 64 зүйлт “Хойчийг засан сайжруулах
гэрээ” тулгалт, шахалтыг зөвшөөрөн Монголын автономитийг устгахад чиглэсэн
хэлцлийг Ерөнхий сайд Бадамдорж, сайд Цэрэндорж нар анх Чэнь-И-тэй
хийжээ...Хэлцлийн 60 дугаарт “...одоо Гадаад Монгол гуйн өргөж автономитоо устгасан учир өөрөө сөнөж хүчин үгүй
болбоос зохимой...”гэжээ. Улмаар Сю Шүжан 1919 оны 11 сарын эхээр дивиз
толгойлон хүрээнд нэвтрэн...Богд гэгээнтэй уулзан, Гадаад Монголын автономитийг
сайн дураар устгасан Засгийн газрын тогтоол даруй гаргаж өгөхийг
шаардав...эцэст нь Монголчууд хүчинд автагдан...5 яамны сайд нь өнөөх 64 зүйлт
гэрээнд гарын үсэг зурахаар болов...Гуйх манжилсан өргөдөлд :
...ван, гүн, лам нарыг удаа дараа
хуралдуулж...хэлэлцэн таслахад...Дундад Монголын сэжиг таавар бүрнээ устаж,
санаа сэтгэл найрамдах болсон тул үүрд амгалан бүрэн бүтэн болохыг бодвол,
басхүү гуйн өргөж өөрөө засах Засгийн газрыг устган, урьдах Чин улсын хуулийг
дахин олж, алив засгийн эрхийг хэвээр Дундад Засгийн газраа нийлүүлэн нэгтгэн
захиргаж...хэмээх бөгөөд бас ч Богд Жавзандамба хутагт хаанд тодорхойлон
айлтгасанд чухам зохистой хэмээн зөвшөөрчээ...гэжээ.
Энэ дагуу 1919.11.22-нд Хиагтын гурван этгээдийн гэрээг
хүчингүй болгосон Хятадын Ерөнхийлөгчийн Зарлиг гарч, үүнд “Монгол Улс” гэх мэт
хэллэгийг албан бичигт хэрэглэж болохгүй заалт тусгажээ. !!! !!! !!! [2][30]
Ийм нөхцөлд тусгаар тогтнолоо дахин сэргээхийн төлөө Монголын эх оронч,
нөлөө бүхий хар, шар ноёд оролцсон дугуйлан /бүлгэм/-үүд үүсч, улмаар бүлгэмүүд 1920.06.25-нд “Монгол ардын нам” хэмээх хувьсгалт байгууллагад нэгдэж, үндэсний ардчилсан хувьсгалын
бэлтгэл ажлыг хийж, Коминтерн, Зөвлөлт Орос улстай холбоо тогтоон, улмаар
тусгаар тогтнолынхоо төлөө тууштай тэмцэл өрнүүлэв.
Намын хүмүүсийн дагаж явах тангарагийн бичигт [31] : Гадаад Монголын ардын намын зорилт нь шашин
үндсэнд харшлах харгис дайсныг цэвэрлэж, алдагдсан эрхийг эргүүлж аваад, төр
шашныг үнэн сэтгэлээр бататган мандуулж, үндсэн язгуурыг алдагдахгүй сахих ба
дотоод засгийг үнэн сэтгэлээр сайжруулан засамжилж, ядуу дорд ард түмний тусыг
туйлаар бодох ба өөрийн дотоод эрхийг өнө үүрд сахиж, дарлах, дарлагдахын
зовлонгүй аж төрөхийг чухал болгоно...гэж зорилгоо тодорхойлжээ.
Гагцхүү хүсэх нь, Дайчин улсын цагийн Улиастай,
Хүрээ, Ховдын жанжин сайдуудын харъяанд захирагдаж байсан Халх, Дөрвөд аймгийн
бүх монголчуудыг дахин өөртөө эзэрхэх улс болгож....Хятадын нэгэн хэсэг газар
хэмээх нэгэн үсгийг устган байлгаж Дундад Иргэн Улсад огт хамаарагдахгүй болгох
явдлыг гол болгон гуйна гэжээ.
Энэ явцад Богд гэгээн улс төрийн чадварлаг бодлого баримталж, 1920 оны
10 сард Монгол нутгийн зүүн хязгаараар цөмрөн орж ирсэн Барон Унгернтэй найрсаг байдлаар харилцаж, 2 талын
хүсэл зоригийг зохицолдуулжээ.
Ингээд Монголын ба Барон Унгерний цэрэг хүч хавсран 1920 оны 10 сарын 26-нд Хятадын гамин цэрэгтэй тулалдаж эхлэв. Хятадууд
Богд гэгээнийг бусад ноёдын хамт баривчилжээ...!!!
Монголчууд 1911 онд Манжийн дарлалыг устгасан боловч
энэ үеэс Монголын тусгаар тогтнол бүрэн баталгаажаагүй, хоёр талын “өнгөлзөгч
мангас”-ийн дунд цөөхөн Монголчууд тусгаар тогтнолынхоо төлөө олон талт аргаар
амь үл хайрлан тэмцсэн байх ба хэлмэгдсэн, амь үрэгдсэн эх оронч, сэхээтэн,
эрэлхэг олон зуун хөвгүүдийн амь амьдрал, мөн 2 талаас тонуулсан газар шорооны
“асар их үнэ цэнэ”-ээр “Өнөөгийн Монгол” тусгаар оршин тогтнож чадсаныг түүх
гэрчилнэ. Энэ бол мөнхөд дурсагдах бахархах түүх, бахдам гавъяат үйлс юм.
1911 оноос хойш, ялангуяа 1919-1921 оны хооронд
тусгаар тогтнолд үүссэн эгзэгтэй, цөвүүн, эмзэг нөхцөл байдалд, тухайн үеийн
төрийн эрх барих буюу гүйцэтгэх байгууллагын үйл ажиллагаа тасалдсан тийм
нөхцөлд үндэсний үзэлт эгэл малчин, хөдөлмөрч иргэд, сэхээтэн бүрийн эв эе,
мэргэн бодлого, торгон мэдрэмж бүхий саруул ухаан, “амьд” хууль цаазын үйлчлэлийг
шударгаар ханган, хэрэгжүүлж байсан бодлого, үйл ажиллагаа онцгой чухал үүрэг
гүйцэтгэснийг хэзээ ч мартаж үл болох билээ.
Мөн тусгаар тогтнолоос урвагч, урвахаар ил, далд
санаархагч, ар хударгатан зарим хүмүүс
нам, төрийн удирдлагад туршуул болон шургалсан нь түүх болон үлдсэн байна.
Монголчуудын “эх түүх” хэзээ ч шавхагдашгүй арвин баялаг билээ. Их түүхч, нэрт эрдэмтэн Г.Сүхбаатар асан
“Эх түүхийн үнэнийг мэдсэнээр өнгөрсөн үеийн баатарлаг үйлс, гайхамшигт бүтээл,
туурвилаар бахархахын зэрэгцээ эх орныхоо тусгаар тогтнолоос урвах явдлыг
жигшин үзэж, түүхэн хөгжлийн нэн бартаатай замнал, сургамжийг танин мэдэж,
ойлгох болно” гэж бичсэн байдаг.
Өнгөрснөөс эдүгээ үе үүссэн.
Эх түүхээ мэдэхгүй бол ойд төөрсөн сармагчин мэт. Ирсэн замаа эргэж хараагүй
хүн, буцахдаа орон гэрээ олохгүй гэдэг. Эх түүхээ
судалж мэдэцгээе, мэдэрцгээе.
Чингис хааны лүндэн :
Гартай бүхэн
гавшгайлагтун,
Хөлтэй бүхэн хөдлөгтүн,
Гэр ордын үйл хэргийг
бүтээхэд
Хүмүүн бүр хүчин зүтгэсүгэй,
Аугаа ууч сэтгэлийг барьж
Аху төрд тустайг үйлдэгтүн,
Авах, гээхийн ухаан зарж
Алдсан, оносноо дэнслэн
ухагтун“!!!
